Przejdź do głównej treści Przejdź do wyszukiwarki

Historia starowiejskiego dworu Marsów – obecnego dworu Marsów w Limanowej.

Utworzono dnia 26.04.2016
Czcionka:

W dniu 22 kwietnia 2016 r. w Gminnej Bibliotece Publicznej w Starej Wsi w 111 rocznicę śmierci Antoniego Józefa Marsa herbu Noga, zorganizowany został wykład pt. „Historia starowiejskiego dworu Marsów w latach 1853-1945”, który wygłosiła Magdalena Dyląg Prezes Polskiego Towarzystwa Historycznego Oddział w Limanowej.

Na początku spotkania Jacenty Musiał dyrektor Gminnej Biblioteki Publicznej w Starej Wsi wprowadzając uczestników w tematykę wykładu wspomniał, że Rodzina Marsów wywarła ogromny wpływ na rozwój społeczno-kulturalny i gospodarczy nie tylko Limanowej, Starej Wsi ale przede wszystkim powiatu limanowskiego. Ta rodzina bardzo czynnie zaangażowana była w ruchy patriotyczno-wolnościowe w XIX i XX wieku. Pozostawiła po sobie ogromną spuściznę, historię i dziedzictwo będąc prekursorami rozwiązań samorządowych, gospodarczych i finansowych ówczesnej Limanowszczyzny. My jako mieszkańcy tych ziem mamy obowiązek i powinność przekazywać prawdę historyczną i budować tożsamość dziejową naszej Małej Ojczyzny.

Wśród wielu zasług tej rodziny dyrektor Musiał wspomniał powołanie przez Antoniego Józefa Marsa Towarzystwa Zaliczkowego w Limanowej w 1879r., by uchronić chłopów od nadmiernej lichwy, Powołanie Towarzystwa Ochrony Własności Ziemskiej. Ponadto Antoni Józef Mars nestor limanowskich Marsów wszedł w skład Komitetu Budowy Kościoła w Limanowej. Za jego życia Limanowa stała się centrum społeczno-kulturalnego i gospodarczego regionu. Syn Zygmunt Mars to wybitna postać Limanowszczyzny, dzięki któremu powstał m.in. powiat limanowski, marszałek powiatu, który przyjmował do pracy Józefa Becka na stanowisko sekretarza powiatu, to aktywny działacz społeczny i samorządowy, ostatni właściciel dworu, browaru, stawów i posiadłości ziemskich w Limanowej i Starej Wsi do 1945 r.

Dyrektor przywitał wszystkich uczestników spotkania, wśród których byli m.in.: Józef Mąka – Radny Gminy Limanowa, Halina Mąka- dyrektor Zespołu Szkół w Starej Wsi, Ewa Maras - zastępca dyrektora Zespołu Szkół w Starej Wsi, Marek Twaróg – dyrektor Zespołu Szkół w Starej Wsi II, Urszula Biernat – sołtys wsi Stara Wieś, Arkadiusz Urbaniak – członek polskiego Towarzystwa Historycznego Oddział w Limanowej, bibliotekarze, nauczyciele oraz młodzież i mieszkańcy Starej Wsi.    

Magdalena Dyląg Prezes Polskiego Towarzystwa Historycznego w multimedialnej prezentacji oraz pokazując liczne dokumenty archiwalne dotyczące rodziny Marsów mówiła o historii limanowskiej gałęzi rodu Marsów, architekturze starowiejskiego dworu i charakteryzowała majątek i działalność społeczno - gospodarczej rodziny Marsów.

Ród Marsów herbu Noga pojawia się po raz pierwszy w źródłach w 1626 r. kiedy bracia Jan i Piotr wymienieni zostali jako dziedzice wsi Strzyżowice w parafii Siemonia (księstwo siewierskie). Tam też urodził się Antoni Józef 10 grudnia1819 r., jako syn Kacpra Marsa i Karoliny Elżbiety Chodakowskiej herbu Dołęga. 8 lipca 1845 r. odbył się jego ślub z Franciszką Żelechowską herbu Ciołek z podkrakowskich Dębnik. Matka Franciszki Antonina z Jezierskich Żelechowska w 1855 r. przejęła Limanową oraz Starą Wieś od krewnej Dunikowskiej z Jezierskich, a po jej śmierci majątek znalazł się w rękach dzieci Antoniny, m. in. małżeństwa Marsów. Po spłacie pozostałych spadkobierców Antoni wraz z żoną stali się jedynymi właścicielami Limanowej, Starej Wsi, a następnie na drodze kupna Sowlin.

Dziedzic miasta rozwijał szeroką działalność zarówno gospodarczą jak i społeczną, podnosząc Limanową do rangi kulturowego centrum regionu, a teren jego wpływów obejmował również Nowy Sącz, gdzie powstał z inicjatywy Marsa „Dom Zleceń” – zajmujący się organizacją zbytu produktów rolniczych wytwarzanych przez chłopów, a w 1863 r. finansujący powstanie styczniowe. Aby uchronić ludność wiejską przed wysokooprocentowanymi pożyczkami zaciąganymi u limanowskich Żydów, Antoni Józef uruchomił w 1879 r. Towarzystwo Zaliczkowe, a w 1884 r. powstał galicyjski Bank Krajowy, przemianowany następnie na Towarzystwo Ochrony Własności Ziemskiej, zajmujące się ratowaniem zadłużonych właścicieli ziemskich. Marsowie prowadzili ożywioną działalność kulturalną m. in. poprzez założenie teatru amatorskiego wystawiającego sztuki w budynku dawnej gorzelni od 1869 r. 3 maja 1891 r. Antoni Józef został wiceprzewodniczącym Komitetu Budowy Kościoła – pomnika Konstytucji 3 Maja w Limanowej. W 1892 r. podzielił posiadany majątek pomiędzy swoich synów: Kazimierz otrzymał ziemie w Sowlinach, które rozparcelował i następnie sprzedał (powstała na nich m. in. rafineria ropy naftowej), Antoni Izydor został, wraz z bratem Zygmuntem Feliksem, współwłaścicielem majątku w Starej Wsi. W praktyce Antoni Izydor, jako profesor zwyczajny katedry położnictwa i ginekologii, zamieszkał na stałe we Lwowie w 1898 r. Antoni Józef Mars zmarł 3 grudnia 1905 r. i został pochowany w rodzinnej kaplicy grobowej na limanowskim cmentarzu.

Zygmunt Feliks Ignacy urodził się 16 marca 1859 r. w Limanowej. 9 sierpnia 1887 r. ożenił się z Jadwigą Zofią Zielińską herbu Ciołek z Klęczan. Po objęciu starowiejskiego dworu w działalności politycznej i społecznej zastąpił swojego ojca. W 1899 r. jako marszałek powiatu limanowskiego zatrudnił na stanowisku sekretarza Rady Józefa Beka – ojca przyszłego ministra spraw zagranicznych II Rzeczpospolitej. Od 1900 r. Zygmunt był prezesem Rady Powiatowej i pełnił tę funkcję przez wiele lat, zarządzając praktycznie powiatem w pierwszych latach II Rzeczpospolitej, wobec częstych zmian urzędujących starostów. Podobnie jak ojciec angażował się czynnie w życie społeczne miejscowości i powiatu: kierował zarządem limanowskim oddziałem krakowskiego Towarzystwa Rolniczego i zasiadał w Radzie Szkolnej Okręgowej.

I wojna światowa spowodowała znaczne zniszczenia w majątkach Marsów, następnie kryzys ekonomiczny w okresie międzywojennym doprowadził do zamknięcia Pierwszego browaru w kraju systemu gotowania parą Zygmunta Marsa i Braci w Limanowej oraz rafinerii w Sowlinach (której Marsowie byli udziałowcami). Wybuch II wojny światowej zahamował gospodarczą odbudowę folwarku. Jadwiga Marsowa zmarła w czasie okupacji niemieckiej.  W 1945 r. władze komunistyczne odebrały, na podstawie reformy rolnej z 1944 r., dwór i posiadłości ziemskie Zygmuntowi oddając mu do dyspozycji niewielkie mieszkanie na „spalenisku” (północna strona limanowskiego rynku), w którym wkrótce, samotny i schorowany, zmarł.

Magdalena Dyląg mówiła, że historia starowiejskiego dworu prawdopodobnie sięga 2 poł. XV w., kiedy w źródłach pojawiają się informacje zarówno o Villa Antiqua – Starej Wsi, jak i o wsi Ilmanova. Dobra te znajdowały się w posiadaniu Słupskich herbu Drużyna, których centrum administracyjne znajdowało się przypuszczalnie w dolinie Tarnawki. Wobec braku badań archeologicznych i architektonicznych współczesnego dworu i jego lokalizacji, nie da się jednoznacznie stwierdzić czy istniało w tym miejscu późnośredniowieczne założenie obronne.

 Wzmianki o dworze występują od XVII w., natomiast obecny modrzewiowy budynek dworski powstał na przełomie XVIII/XIX w. Za najstarszą zachowaną część uznaje się skrzydło zachodnie – z kamiennymi ścianami i podpiwniczone. Na osi ściany frontowej znajduje się otwarty ganek – typowy dla dworków szlacheckich - o formach klasycystycznych, wsparty na czterech oktagonalnych filarach. Ganek zwieńczony jest tympanonem, ujętym w esownice, na którego stropie znajdował się pokój mieszkalny. Wpływy secesji wyraźne są w falistych spływach mansardki. Dwór nakryty jest dachem mansardowym, łamanym, pierwotnie pokrytym gontem – obecnie dachówką ceramiczną, ozdobionym drewnianym lukarnami, wykonanymi przez Szymona Wrońskiego. Antoni Józef Mars dokonując przebudowy założenia w 2 poł. XIX w. wzniósł prawdopodobnie wschodnie skrzydło, zakończone drewnianą werandą o cechach secesyjnych, spełniającą funkcje wypoczynkowe. Na zapleczu dworu widoczny jest prosty ryzalit z trójkątnym tympanonem, połączony niegdyś ze wspomnianym skrzydłem przeszkloną werandą, dobudowaną w XX w.

Układ pomieszczeń był amfiladowy. W latach 30. XX w. na parterze znajdowało się 12 pokoi: w środku znajdował się obszerny salon, następnie na zachód jadalnia, spiżarnia, kuchnia, pokoje służby, od strony południowej sypialnia i pokój bilardowy, w części wschodniej umiejscowione były dwa pokoje gościnne (oraz pokój werandowy). Na piętrze zlokalizowano dwa pomieszczenia mieszkalne. Urządzenie wewnętrzne dworu zmieniało się na przestrzeni lat. Niektóre przekazy wspominają o wyposażeniu pokoi w mahoniowe meble w stylu empire, natomiast jadalnia była umeblowana w stylu gdańskim. Znajdujące się obecnie w muzeum wyposażenie salonu pochodzące z 2 poł. XIX w. w stylu biedermeier, zostało ucharakteryzowane na francuski styl Ludwik Filip.

Po upaństwowieniu majątku Marsów w 1945 r. dwór często zmieniał właścicieli i wygląd. Znajdował się tu internat szkoły leśnej, biura i mieszkania Państwowego Ośrodka Maszynowego, sztab wojskowy a ostatecznie Muzeum Regionalne Ziemi Limanowskiej. Każda instytucja dostosowywała wewnętrzny układ pomieszczeń do własnych wymogów, bezpowrotnie niszcząc jego pierwotny charakter. Likwidacji uległy obie werandy, natomiast salon rozbudowano w kierunku zachodnim, poszerzając jednocześnie ryzalit.

Prelegentka w czasie spotkania odpowiadając na pytania mówiła że, posiadłości Marsów znajdowały się na terenie Starej Wsi, Leśniówki, Sowlin i Majeża w różnym okresie czasu, w zależności od sytuacji ekonomicznej.  Centrum dóbr stanowił starowiejski dwór, w okolicy którego znajdowało się rozległe gospodarstwo rolne, o powierzchni w 1930 r. 432 hektarów (głównie lasy i pastwiska). Grunty orne, na południe od zabudowań dworskich – obecnie teren osiedli mieszkaniowych, wykorzystywano przede wszystkim pod uprawę zbóż i ziemniaków na potrzeby dworu i hodowli. Folwark składał się również z obory dla krów, wraz z silosem i rampami, chlewni przeznaczonej dla ok. 20 świń i owiec, oraz stajni. Na zachodzie znajdowały się budynki zarządcy majątku, dom gościnny, spichlerz z wozownią służącą do przechowywania pojazdów gospodarskich i reprezentacyjnych, następnie kuźnia oraz królikarnia, w której hodowano długowłose rasowe angory. Zabudowania folwarczne tworzyły czworobok na zapleczu dworu. W pobliżu zlokalizowane były również dworskie czworaki.

            Głównym źródłem dochodów gospodarstwa było bydło czerwone rasy polskiej, którego hodowla była nagradzana licznymi nagrodami w czasach galicyjskich (m.in. w 1905 r. buhaj, będący własnością Marsów, zdobył złoty medal na wystawie w Wiedniu) i II Rzeczpospolitej, a w lipcu 1929 r. wizytowana przez prezydenta Ignacego Mościckiego. Marsowie zajmowali się także hodowlą karpi, czemu służyły trzy stawy rybne, dwa znajdujące się na południowej stronie – obecnie teren basenu kąpielowego, oraz jeden na zachodzie – obecnie teren osiedla mieszkaniowego.

            Do folwarku przylegały bezpośrednio park i ogród dworski. Dwór otoczony był różnymi drzewami i krzewami ozdobnymi, między którymi wytyczono alejki oraz umiejscowiono rabaty i gazony kwiatowe. Wśród, wymienianych we wspomnieniach mieszkańców dworu, parkowych roślin znajdowały się srebrne świerki, buki, dęby, cisy, limby, hikory, bzy, jaśminy i róże. Ogród przylegał od wschodniej strony do Potoku Jabłonieckiego, od zachodu był ograniczony przez pola dworskie. W jego centralnej części stał dom ogrodnika, cieplarnia (szklarnia) oraz inspekty nakrywane szklanymi ramami. Na północ od „Ogrodnikówki”, wzdłuż alejki posadzono krzewy owocowe oraz nieco dalej sad. W parku znajdowała się również fontanna i kort tenisowy.

            Od strony miasta Limanowa, do folwarku przylegał browar, wzmiankowany już w XVII w. Marsowie przejęli produkcję piwa od żydowskiego dzierżawcy w 1865 r. i rozpoczęli rozbudowę zakładu. Wznieśli w latach 1890-1900 obszerny eklektyczny budynek mieszczący produkcję oraz pomieszczenia administracyjne i techniczne. Po przeciwnej stronie drogi prowadzącej do dworu umieszczono kotłownię, wyposażoną w maszynę parową napędzającą generator wytwarzający prąd elektryczny, służący zarówno browarowi, dworowi, kościołowi jak i oświetleniu części rynku. Materiał produkcyjny sprowadzano z innych części cesarstwa austro-węgierskiego: jęczmień z Węgier, słód ze Śląska Cieszyńskiego, węgiel z Górnego Śląska, natomiast butelki z Moraw. Transport wyprodukowanego piwa do odbiorców odbywał się zaprzęgami konnymi, ponieważ kolej była droższa i mniej bezpieczna. Zygmunt Mars przekazał zarząd nad browarem swojemu bratankowi Grzegorzowi, który doprowadził w 1934 r. do upadłości firmy. W latach 30-tych XX wieku zaprzestano produkcji piwa w browarze.

Spotkanie zakończyło się ożywioną dyskusją, gdyż nie wszyscy uczestnicy mieli świadomość o ogromnej roli jaką wywarła rodzina Marsów na rozwój powiatu Limanowskiego, Limanowej i Starej Wsi. Przygotowana wystawa oraz portrety Antoniego Józefa Marsa i Zygmunta Marsa, które umieszczone zostały w sali podnosiły rangę i prestiż spotkania, uzmysławiały wszystkim zebranym, ze te osoby oraz pozostali członkowie tak znamienitego rodu Marsów odegrali tak ważną rolę. Radny Józef Mąka, jako mieszkaniec Starej Wsi, wspólnie z dyrektorem Jacentym Musiałem podziękowali Magdalenie Dyląg za przybliżenie tak wybitnych postaci.

Organizatorami spotkania była Gminna Biblioteka Publiczna w Starej Wsi oraz Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Limanowej.

Osoby zainteresowane, które nie mogły uczestniczyć w wykładzie mogą oglądać wystawę rodziny Marsów w Gminnej Bibliotece Publicznej w Starej Wsi.

.

Utworzono dnia 26.04.2016, 12:09

Katalog on-line

NASZA PLACÓWKA

Zegar

Kalendarium

Marzec 2024
Pon Wt Śr Czw Pt Sb Nie
26 27 28 29 1 2 3
4 5 6 7 8 9 10
11 12 13 14 15 16 17
18 19 20 21 22 23 24
25 26 27 28 29 30 31

Imieniny

Licznik odwiedzin:

W tym tygodniu: 556

W poprzednim tygodniu: 563

W tym miesiącu: 1948

W poprzednim miesiącu: 1255

Wszystkich: 74396

opac-150x200-f.jpg